martes, 14 de abril de 2009

VERBOS IMPERACTIVOS
Ni uitoni xiuitoni xiuitonikaj saltar
Ni motlaloa ximotlaloa ximotlaloakaj correr
Ni kisa xikisa xikisakaj salir
Ni atli xiatli xiatlikaj beber
Nij mati ximati ximatikaj saber
Ni yolpaki xiyolpaki xiyolpakikaj alegría
Ni uika xiuika xiuikakaj cantar
Ni kita xikita xikitakaj ver
Ni kualani xikualani xikualanikaj enojarse
Ni kixmati xikixmati xikixmatikaj conocer
Ni yejyeko xiyejyeko xiyejyekokaj intentar
Nij chiya xichiya xichiyajkaj esperar
Nij paleuia xipaleui xipaleuikaj ayudar
Ni moskalti ximoskalti ximoskaltikaj crecer
Ni nejnemi xinejnemi xinejnemikaj caminar
Nij tsoponia xitsoponij xitsoponikaj besar
Ni kajkayaua xi kajkayaua xikajkayauakaj engañar
Nij makilia ximakilij ximakilikaj pegar
Nij tlanis xitlani xitlanikaj ganarle
Ni tlakualchiua xitlakualchiua xitlakualchiuakaj escribir
Ni Miki ximiki ximikikaj morir
Ni tlapoua xitlapoua xitlapouakaj leer
Ni patlani xipatlani xipatlanikaj volar
Ni majmaui ximajmaui ximajmauikaj miedo
Ni kiknelia xi kiknelia xikikneliakaj querer
Ni kijtsoma xikijtsoma xikijtosomakaj coser
Ni uiuipika xiuiuipika xiuiuipikakaj escalofríos
Ni mapitsa ximapitsa ximapitsakaj diarrea
Ni misotla ximisotla ximisotlakaj vomitar
Ni eskisa xieskisa xieskisakaj sangrar
Ni moxima ximoxima ximoximakaj orinar
Ni maltia ximaltia ximaltiakaj bañarse
Ni tlanauatia xitlanauatia xitlanauatia abrazar
Nij tlaskamati xitlaskajmati xitlaskajmatikaj agradecer
Ni tlachteki xitlachteki xitlachtekikaj robar
Nij chiua xichiua xichiuakaj hacer
Nij melaua ximelaua ximelauakaj doblar
Ni tlajkuiloa xitlajkuiloa xitlajkuiloakaj escribir
Ni tlapajpaka xitlapajpaka xitlapajpakakaj lavar
Ni tlachpana xitlachpana xitlachpanakaj barrer
Ni yaui xiyaui xiyauikaj vete

toponimias


TOPONIMIAS


v Ancolacane: en aymara (ay), “lugar de tierras blancas”, de janq’u (blanco), laq’a (tierra) y el sufijo ni (lugar de): en rigor, debiera escribirse como Janq’ulaq’ani.

v Ancopachane (ay) “lugar blanco”, de de janq’u (blanco), pacha (espacio o dimensión) y el sufijo ni (lugar de).

v Caquena: ¿del aymara qaquña?: friccionar, como cuando se muelen granos en un batán (mortero).

v Charcollo (ay): “cerro negro”, de ch’ära (negro) y qullu (cerro).

v Chapicollo (ay): “cerro espinudo”, de ch’api (espina) y qullu (cerro).

v Copacabana (ay): “mirador del lago”. de quta (lago) y kawana (mirador o lugar con vista privilegiada).

v Copaquilla (ay): “cenizas blandas”, de qhupa (tierra blanda) y qhilla (ceniza).

v Cotacotani (ay): “lugar de lagos”, de quta (lago), qutaquta (plural) y el sufijo ni (lugar de).

v Chapiquiña (ay): “cama de espinas”, de ch’api (espina) e ikiña, cama.

v Chucuyo (ay): “corral con asiento”, de chukuña (asiento) y uyu (corral). La palabra original pudo haber sido chukuñuyu.

v Chungara (ay): “piedra con musgo” (supongo), de chunka (musgo) y kala (piedra). La palabra original pudo haber sido algo así como chunkala.

v Guallatire (ay): “abundancia de gansos andinos”, de wallata (guallata o ganso andino) y el sufijo iri (actor, ejecutor). La palabra original pudo haber sido wallatiri.

v Guañacagua (ay): “quebrada seca”, de waña (seco) y q’awa (quebrada).

v Huaihuarani (ay): “lugar de vientos”, de wayra (viento), wayrawayra (plural) y el sufijo ni (lugar de).

v Incahullo (ay): “corral inca”. Uyu es corral.


v Incani (ay): “lugar del inca”.

v Lupica (ay): “primer rayo del sol”, de lupiqa.

v Murmuntani (ay): “lugar de algas de agua dulce”, de murmunta (algas nuevas de agua dulce) y el sufijo ni (lugar de).

v Pachica (ay): “dos unidades”, de pä (par, deriva de paya = dos) y chika (mitad). Calza con la ubicación del poblado, un oasis en una plataforma en la mitad de la escarpada pared del valle de Azapa.

v Pacollo (ay): “dos cerros”, de pä (par, deriva de paya = dos) y qullu (cerro).

v Pachama (ay): ¿de pachamama? (madre tierra).

v Parinacota (ay): “lago de flamencos”, de parina (flamenco) y quta (lago).

v Payachata (ay): “duplicado”. Paya es dos .

v Putre (ay): “donde canta el agua”, de phuxta (sonido del agua) y el sufijo iri (actor, ejecutor). La palabra original es phuxtiri.

v Socoroma (ay): ¿”tubo de agua”?. Suxu es el lumen de un tubo y uma es agua. Puede haber una mejor explicación, pero en Socoroma se encuentra la mayor obra de regadío de nuestra zona, trasladando agua de una cuenca hidrológica a otra.

v Surire (ay): “abundancia de ñandúes”, de suri (ñandú o avestruz) y el sufijo iri (actor, ejecutor).

v Taapaca (ay): ¿”ave de rapiña”?. Paka es águila andina y thapaka parece ser una palabra relacionada pero no figura en el Diccionario de Manuel Mamani. Podría también derivar de Tarapaca, una deidad que se confunde con Tunupa .

v Tacora (ay): ¿”pasto de invierno”?, de thakura, palabra que no figura en el Diccionario de Manuel Mamani.

v Ticnamar (quechua): “lugar florido”, de ticañama.

v Vilacaurane (ay): “lugar de llamas rojas”, de wila (rojo), qawra (llama) y el sufijo ni (lugar de): wilaqawrani .

v Zapahuira (ay): “río único”, de sapa (único, solo) y jawira (río o aroyo).

v palabras de origen náhuatl, entre ellas:

v aguacate

v ajonjolí

v atole

v cacahuate

v coyote

v ejote

v chapulín

v elote

v Epazote

v mecate


v metate

v milpa

v nixtamal

v papalote

v tecolote

v tianguis

v tomate

v zacate

v zapote

v zopilote

sustituciones

Sustituciones
1. Notata kichijki
2. Noikni kichijki
3. Nonana kichijki
4. Nopilikni kichijki
5. Noaui kichijki
6. Notlayi kichijki
7. Nomechikni kichijki
8. Notiona kichijki
9. Notiotat kichijki
10. Notioikni kichijki

1. Tlajke itoka motata?
2. Tlajke itoka inana?
3. Tlajke itoka momechikni?
4. Tlajke itoka inmocisnana?
5. Tlajke itoka inincistata?
6. Tlajke itoka moikni?
7. Tlajke itoka toaui?
8. Tlajke itoka totata?
9. Tlajke itoka mopilikni?
10. Tlajke itoka inmotiotati?


Kuajkualtsi mocha
Kuajkualtsi imisto
Kuajkualtsi inana
Kuajkualtsi moikni
Kuajkualtsi ininpiyo
Kuajkualtsi inmomechikni
Kuajkualtsi mopilikni
Kuajkualtsi itioikni
Kuajkualtsi inmopitso
Kuajkualtsi ininchichi

1. Ajuiyak mopantsi
2. Ajuiyak moene
3. Ajuiyak moetix
4. Ajuiyak moatoli
5. Ajuiyak mosopelatl
6. Ajuiyak mochalchokotl
7. Ajuiyak kuatsapotl
8. Ajuiyak nektli
9. Ajuiyak kakauatl
10. Ajuiyak kamojtli

palabras en nahuatl

PALABRAS EN NÁHUATL
1.-15 sustantivos
Pitsotl
1.-no pitso
2.-mo pitso
3.-i pitso
4.-to pitso
5.-inmo pitso
6.-inin pitso
2.-Animados con plural
Chichi
1.-chichimej
Pitsotl
1.-pistomej
3.-Animados en singular
Kone
No koneuaj
Chichi
No chichiuaj
4.-aumentativo –disminutivo
Nana
Nanatsi
ueyichichi
Tata
Tatatsi

5.-masculino –femenino
Chichi
Okichchichi
Siuachich
Pitsotl
Okichpitsotl
Suachpitsotl

6.-Falimia
No nana i toka:
No tata i toka:
No ikni i toka:
No pilinkni i toka
No aui i toka
No tlayi I toka
No Mach ikni I toka
No Tionat I toka
No Tioikni i toka
Mama,papa,hermano,hermano pequeño,tia prima hermana,madrina,padrino
Hijo de mi padrino,primo.

sustantivos en nahuatl


NÀHUATL SUSUTANTIVOS
N0 CHICHI - MI PERRO
MO CHICHI - TU PERRO
I CHICHI – SU PERRO
TO CHICHI – NUESTRO PERRO
INMO CHICHI - SUS PERROS
ININ CHICHI - SUS PERROS
NO TLAKUALI – MI COMIDA
MO TLAKUALI – TU COMIDA
I TLAKUALI – SU COMIDA
TO TLAKUALI – NUESTRA COMIDA
INMO TLAKUALI - SU COMIDA
ININ TLAKUALI – SUS COMIDAS
NO PITSO – MI PUERCO
MO PITSO – TU PUERCO
I PITSO -
INMO PITSO
ININ PITSO
NO ATOLI
MO ATOLI
I ATOLI
INMO ATOLI
ININ ATOLI
NO CALI
MO CALI
I CALI
INMO CALI
ININ CALI
NO SIUA
MO SIUA
I SIUA
INMO SIUA
ININ SIUA

imperativos

Imperativos
1:Xiccaqui → Escuchalo 2: xiquita → miralo3 :xicalapo → abre la puerta4:xitlahcuilo → escribe algo5:xicpohua moamoch → lee tu libro6:xictlapo moamoch ipan amaizhuatl.... → abre tu libro en la página.... 7:xiccaquican → escuchenlo8:xiquittacan → mirenlo9:xicalapocan → abran la puerta10:xitlahcuilocan → escriban algo11:xicpohuacan anmoamoch → lean su libro 12:ximocehuitzino → sientate13:ximoquetza → levantate14:ximoquetzacan → levantense15:xinechtlapopolhui → disculpame16:xinechtlapopolhuican → disculpenme17:xihuala → ven18:ximochia → espera19:ximochiacan → esperense20:xiquito occepa → dilo otra vez